ثابت بن سنان حرانیصابیابوالحسن ثابت بن سنان بن ثابت بن قُرّه حَرّانی صابی، طبیب و مورخ برجسته دربار خلفای عباسی بود. فهرست مندرجات۲ - مهارت های ثابت‌بن‌سنان ۳ - خدمت به دستگاه حکومتی ۴ - وفات ثابت‌بن‌سنان ۵ - مهمترین اثر ثابت‌بن‌سنان ۵.۱ - شروع و پایان التاریخ ۵.۲ - جایگاه کتاب التاریخ ۵.۳ - محتوای کتاب التاریخ ۵.۴ - سایر مزایای التاریخ ۵.۵ - مأخذ کتاب التاریخ ۵.۶ - بهره مولفان از التاریخ ۶ - رساله سالشمار ثابت‌بن‌سنان ۷ - تاریخ اخبار القرامطه ۸ - ذیل التاریخ ثابت‌بن‌سنان ۹ - تاریخ الشام و مصر ۱۰ - فهرست‌منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - نسب ثابتبنسنانوی از خاندان صابیان حرّان بود. جَدّش، ثابت بن قرّه (متوفی ۲۸۸)، منجمی مشهور در دستگاه خلافت معتضد و رئیس صابیان بود. [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۳۱.
پدرش، ابوسعید سنان بن ثابت (متوفی ۳۳۱)، نیز در ریاضیات و هندسه و پزشکی مهارت داشت [۲]
ابن صاعداندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، ص ۱۹۴، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ش.
و اظهار اسلام نمود [۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۳۲.
[۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۵۹ـ۳۶۰.
ولی به نظر می‌آید ثابت بن سنان به مذهب اجداد خود باقی‌مانده بوده است. [۵]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۳۱۴.
۲ - مهارت های ثابتبنسنانوی در طبابت زبردست، و در حل مشکلات کتاب های درسی، استادی توانا بود [۶]
ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۸۰، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
[۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۳۲.
[۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.
[۹]
ابن صاعداندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، ص ۱۹۴، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ش.
و در بغداد کتب پزشکی، از جمله آثار بقراط و جالینوس ، را تدریس می‌کرد.احمدبن یونس حرّانی و برادرش، عمر، از اندلس به مشرق اسلامی سفر کردند و در فاصله سال های ۳۳۰ تا ۳۵۱ نزد ثابت به تحصیل طب پرداختند. ثابت در فلسفه و ریاضیات نیز دست داشت. [۱۰]
ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۸۰، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
[۱۱]
ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
[۱۲]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۳۱۴ـ ۳۱۵.
با وجود این، گفته شده که وی در آموختن دانش به دیگران، بخل می‌ورزیده است. [۱۳]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۶۳.
[۱۴]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
۳ - خدمت به دستگاه حکومتیثابت بن سنان همچون پدرش به خدمت «الراضی باللّه عباسی» (حک: ۳۲۲ـ۳۲۹) در آمد و پس از پدر، ریاست بیمارستان بغداد را عهده دار شد، سپس از پزشکان مخصوص متقی (حک: ۳۲۹ـ۳۳۳) گشت. [۱۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۱۶]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۳۵، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۱۷]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۱۸]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۰۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
بعدها نیز به دربار مستکفی (حک :۳۳۳ـ۳۳۴) و مطیع (حک: ۳۳۴ـ۳۶۳) راه یافت. [۱۹]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۰۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
وی در روزگار معزالدوله احمدبن بویه (حک: ۳۳۴ـ۳۵۶) همچنان در بغداد به فعالیت اشتغال داشت. [۲۰]
ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۸۰، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
در زمان امیرعزالدوله بختیار (حک :۳۵۶ـ۳۶۷) از امرای دیلمی بغداد، ابن « بَقیّة وزیر » را که سکته کرده بود، با حجامت معالجه کرد.او پس از ورود عضدالدوله به بغداد (۳۶۴) با وی دیدار نمود و بر اهمیت حرفه پزشکی در حفظ بهداشت و تقدم آن بر درمان تأکید کرد. [۲۱]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۶۳ـ۴۶۴.
[۲۲]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
۴ - وفات ثابتبنسنانابن ندیم [۲۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.
وفات ثابت بن سنان را در ۱۱ ذیقعده ۳۶۵ و برخی از مورخان [۲۴]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۰۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۲۵]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
وفات وی را در ۳۶۳ نوشته اند.خواهرزاده اش، ابواسحاق ابراهیم بن هلال صابی (متوفی ۳۸۴)، ابیاتی در سوگ او سروده است. [۲۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۷۷۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۷]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۵، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
۵ - مهمترین اثر ثابت‌بن‌سنان«التاریخ»، مهم ترین اثر ثابت بن سنان، امروزه موجود نیست. ۵.۱ - شروع و پایان التاریخبه گفته ابن اثیر ، [۲۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۴۷.
که گویا این کتاب را در دست داشته، التاریخ با حوادث ۲۹۵، یعنی خلافت مقتدر (۲۹۵ـ۳۲۰)، آغاز شده و با حوادث ۳۶۳ پایان یافته بوده است. [۲۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۳۰]
خان، مسکویه وثابت ابن سنان، ج۱، ص۳۰۷، (۱۹۶۷).
بنابر این، گفته ابن ندیم [۳۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.
را مبنی بر این‌که نگارش کتاب تا زمان وفات ثابت بن سنان (۳۶۵) ادامه داشته است باید حدود تقریبی پایان تألیف کتاب دانست. با وجود این، برخی [۳۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۷۷۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۳]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۶۳.
پایان نگارش « التاریخ » را ۳۶۰ و به روایتی [۳۴]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۳، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
۳۶۲ دانسته اند.۵.۲ - جایگاه کتاب التاریخقفطی (۵۶۸ ـ۶۴۶) التاریخ را از جمله کتاب‌هایی می‌داند که پس از آثار طبری ــ که در بعضی سال‌ها با آن متداخل است ــ و احمدبن ابی طاهر طَیفور و پسرش عبیداللّه، مطرح است و تکمله آن‌ها به شمار می‌آید. به گفته وی « التاریخ » شهره آفاق است و کتابی مانند آن نوشته نشده، با این حال، در مقایسه با آثاری همچون « ذیل تاریخ طبری » اثر « فَرْغانی » تفصیل کمتری دارد. [۳۵]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۵.۳ - محتوای کتاب التاریخثابت بن سنان در این کتاب به رویدادهای مهم سیاسی ـ اجتماعی، نظیر « فتنه عبداللّه بن مُعتَز » در ۲۹۶، اعلان دعوت « حلاج » در ۲۹۹، آغاز تحرکات قرامطه در ۳۱۵، و فتنه شَلمَغانی و اعدام او در ۳۲۲ پرداخته [۳۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۲.
[۳۷]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۷۹.
[۳۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۹]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۱، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و به اخبار و وفیات ادیبان و وزیران و امیران توجه خاص داشته است. [۴۰]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۲۷۸ـ۲۷۹، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۴۱]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۴۶۸، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۴۲]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
[۴۳]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص۱۶۲ـ۱۶۳، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
[۴۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۲۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۵۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۹۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۱۹۹۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۲۲۲۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۷۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۵.۴ - سایر مزایای التاریخبا توجه به دانش و مهارت مؤلف در طب، این کتاب از جهت تاریخ پزشکی و طرح برخی مسائل این علم و بعضی پدیده های شگفت عصر، مانند انسان های عجیب الخلقه ، نیز قابل توجه بوده است. [۵۰]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۹۳.
[۵۱]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۱۵۱.
[۵۲]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۷۶، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۵۳]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۵۴]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۲۴۱، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۵۵]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۲۹۶، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
[۵۶]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۰۱ـ ۳۰۶، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
۵.۵ - مأخذ کتاب التاریخمأخذ ثابت بن سنان در تألیف « التاریخ »، گذشته از مشاهدات شخصی و اسناد و مدارک موجود در دربار خلفا ، اطلاعاتی بوده است که شاهدان عینی و افراد موثق ، از جمله پدرش، گرد می‌آورده اند. [۵۷]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۳۱۳ـ۳۱۵، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۵۸]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۴۶۸، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۵۹]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص۱۹۰، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
[۶۰]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۱۵۱.
[۶۱]
خان، مسکویه وثابت ابن سنان، ج۱، ص۳۰۸، (۱۹۶۷).
۵.۶ - بهره مولفان از التاریخبرخی از مؤلفان و مورخانی که بعدها از « التاریخ » استفاده کردند عبارت‌اند از: ابن ندیم ، [۶۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴۲.
مسکویه ، [۶۳]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۸۲، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۶۴]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۳۱۳، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۶۵]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۴۶۸، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۶۶]
احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، ج۵، ص۴۸۲ـ۴۸۳، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
[۶۷]
خان، مسکویه وثابت ابن سنان، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۴، (۱۹۶۷).
[۶۸]
خان، مسکویه وثابت ابن سنان، ج۱، ص۳۰۹ـ ۳۱۷، (۱۹۶۷).
ثعالبی ، [۶۹]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، لطائف المعارف، ج۱، ص۱۱۳، چاپ ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی، (قاهره ۱۳۷۹/ ۱۹۶۰).
هلال بن مُحَسِّن صابی (متوفی ۴۴۸)، [۷۰]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
[۷۱]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص۱۶۲ـ ۱۶۳، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
همدانی، [۷۲]
محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج۱، ص۳، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
[۷۳]
محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج۱، ص۶۸، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
[۷۴]
محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج۱، ص۹۴، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
[۷۵]
محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۲۲، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
ابن جوزی، [۷۶]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۷۹.
یاقوت حموی ، [۷۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۷۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۲۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
قفطی ، [۷۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۷۶، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
ابن خلّکان [۸۰]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۶۱.
و ذهبی . [۸۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۴، ص۴۸۱، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۱، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۶، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
الیاس نصیبی نیز در گزارش حوادث ۳۲۰ به بعد، از «التاریخ» ثابت بن سنان بهره گرفته است. [۸۴]
فرانتس روزنتال، تاریخ شرق مسلمان، ج۱، ص۵۰۳ پانویس ۲، لیدن ۱۹۶۸.
۶ - رساله سالشمار ثابتبنسنانبه نظر می‌آید ثابت بن سنان رساله ای مستقل در ذکر وفیات مشاهیر ، به صورت سالشمار تألیف کرده بوده که شاید گزیده و استخراجی از « التاریخ » بوده است. ابن عدیم (متوفی ۶۶۰) دست نوشته ای از این رساله را به خط مؤلف، مشتمل بر وفیات سال ۳۰۰ تا زمان مرگ مؤلف، در دست داشته و از آن مطالبی نقل کرده است. [۸۵]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۳، ص۱۱۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۸۶]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۵، ص۲۴۳۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۸۷]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۷، ص۳۴۹۶، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
۷ - تاریخ اخبار القرامطهدر ۱۳۵۰ش /۱۹۷۱ « سهیل زکّار » مجموعه ای را با عنوان « تاریخ اخبار القرامطه » در بیروت به چاپ رساند (چاپ جدید: الجامع فی اخبار القرامطة ، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷، دو جلد ) که به گفته وی، بخشی از آن را « التاریخ » ثابت بن سنان تشکیل می‌دهد. در حالی که به عقیده دوبلوا، این قسمت صورت بازسازی شده ای از مطالب « ابن اثیر » است. [۸۸]
دائرة المعارف جهان اسلام، ذیل «ثابت»، ج۸، ص۶۷۳، چاپ دوم، توسط Blois.
۸ - ذیل التاریخ ثابت‌بن‌سنان« هلال بن محسِّن بن ابراهیم صابی » ذیلی بر « التاریخ » نوشت و شرح حوادث را تا ۴۴۷ ادامه داد. [۸۹]
علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۹۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۷۷۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۱]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۳ـ۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
[۹۲]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۴۶۳.
۹ - تاریخ الشام و مصراثر دیگر ثابت بن سنان، کتابی در یک مجلد به نام « تاریخ (اخبار) الشام و مصر » بوده است [۹۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۷۷۲ـ ۷۷۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۴]
ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
که از آن نیز اثری در دست نیست.۱۰ - فهرست‌منابع(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵). (۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵. (۴) چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۵) ابن خلّکان، وفیات الاعیان. (۶) ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی. (۷) ابن صاعداندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ش. (۸) ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸). (۹) ابن ندیم، الفهرست. (۱۰) عبدالملک بن محمد ثعالبی، لطائف المعارف، چاپ ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی، (قاهره ۱۳۷۹/ ۱۹۶۰). (۱۱) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۲) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۳) هلال بن محسن صابی، الوزراء، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰. (۱۴) صفدی، الوافی بالوفیات. (۱۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. (۱۶) احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش. (۱۷) محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱. (۱۸) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. (۱۹) دائرة المعارف جهان اسلام، ذیل «ثابت»، چاپ دوم، توسط Blois. (۲۰) خان، مسکویه وثابت ابن سنان، (۱۹۶۷). (۲۱) فرانتس روزنتال، تاریخ شرق مسلمان، لیدن ۱۹۶۸. (۲۲) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثابت بن سنان حرانی‌صابی»، شماره۴۲۰۹. |